Aina za Uchaguzi nchini Kenya

Kuna aina mbalimbali za uchaguzi nchini Kenya. Tume Huru ya Uchaguzi na Mipaka ndicho chombo cha Kikatiba chenye mamlaka ya kuendesha na kusimamia aina zote za uchaguzi nchini Kenya.

Kifungu cha 81 cha Katiba kinataja kanuni za jumla za mfumo wa uchaguzi nchini Kenya. Mfumo wa uchaguzi unapaswa kuzingatia kanuni zifuatazo–

• uhuru wa raia kutumia haki zao za kisiasa chini ya Kifungu cha 38 cha Katiba;
• si zaidi ya theluthi mbili ya wanachama wa mashirika ya umma yaliyochaguliwa watakuwa wa jinsia moja;
• uwakilishi wa haki wa watu wenye ulemavu;
• haki ya kupiga kura kwa wote kwa kuzingatia matarajio ya uwakilishi wa haki na usawa wa kura; na
• uchaguzi huru na za haki, ambao ni–
  • kwa kura ya siri;
  • bila vurugu, vitisho, ushawishi usiofaa au ufisadi;
  • unaendeshwa na chombo huru;
  • uwazi; na
  • unasimamiwa kwa njia isiyo na upendeleo, isiyo na upande, yenye ufanisi, sahihi na ya uwajibikaji.

Kifungu cha 21 cha Azimio la Kimataifa la Haki za Binadamu (1948) kinasisitiza umuhimu wa uchaguzi katika demokrasia.

Aina za Uchaguzi nchini Kenya

Aina tatu kuu za chaguzi nchini Kenya ni Uchaguzi Mkuu, Uchaguzi Mdogo, na Kura ya Maoni. Nyingine tatu ni Uchaguzi wa Kuondolewa Mamlakani, Uchaguzi wa Marudio na Uchaguzi wa Mchujo wa Vyama.

1. Uchaguzi Mkuu

Uchaguzi Mkuu unajumuisha uchaguzi wa urais, uchaguzi wa wabunge na uchaguzi wa kaunti. Wapiga kura waliosajiliwa kwa uhalali hupiga kura kwa nafasi sita kwa siku moja. Wapiga kura huchagua wafuatao–

• Rais (na naibu rais) kwa tikiti moja;
• Wanachama wa Bunge (Seneti na Bunge la Kitaifa, wakiwemo Wawakilishi wa Wanawake); na
• Maafisa wa kaunti (Magavana (na Manaibu Gavana kwa tikiti moja), na Wawakilishi wa Wadi).

Uchaguzi mkuu unafanyika kipindi cha ubunge kinapoisha baada ya miaka mitano.

Uchaguzi mkuu unaweza pia kufanyika kabla ya muhula wa miaka mitano kuisha chini ya hali fulani, kama vile Kifungu 261 (7) cha Katiba.

Kulingana na sheria hii, Jaji Mkuu anaweza kumshauri rais kuvunja bunge, na rais lazima azingatie ushauri huu.

2. Uchaguzi Mdogo

Uchaguzi mdogo, unaojulikana pia kama uchaguzi maalum, unafanyika ndani ya muhula wa bunge. Yaani kati ya uchaguzi mkuu mmoja na mwingine. Uchaguzi mdogo hutokea mara kwa mara.

Uchaguzi mdogo unaathiri Wabunge (Seneti na Bunge la Kitaifa, wakiwemo Wawakilishi wa Wanawake) na Wawakilishi wa Wadi.

Sababu za uchaguzi mdogo nchini Kenya

Sababu za uchaguzi mdogo nchini Kenya ni wakati aliye madarakani–

• hufa,
• anajiuzulu kwa notisi iliyoandikwa akielekeza kwa Spika,
• hayupo katika vikao vinane vinafyofuatana vya Bunge au Baraza bila kibali kilichoandikwa kutoka kwa Spika na maelezo ya kuridhisha ya kutokuwepo,
• anaondolewa afisini kwa mujibu wa Kifungu cha 80 cha Katiba ya Kenya (ukiukaji wa Sura ya 6 kuhusu uongozi na uadilifu),
• kama mwanachama wa chama cha kisiasa, mwanachama huyo anajiondoa katika chama au akidhaniwa kuwa amejivua uanachama wa chama, au kama mgombea binafsi, mwanachama huyo anajiunga na chama cha siasa,
• ameondolewa kwa sababu za uchaguzi uliotajwa katika Kifungu cha 193 (2) (kupoteza kiti kupitia malalamiko ya uchaguzi, uchaguzi kubatilishwa na Mahakama ya Juu au Mahakama ya Juu zaidi kutokana na mambo kama vile kasoro);
• anatangazwa kuwa hana akili timamu,
• kufilisika,
• ameondolewa mamlakani,
• anahukumiwa kifungo cha zaidi ya miezi sita.

Katika Katiba ya zamani, uchaguzi mdogo pia ulifanyika pale bunge lilipomteua mbunge kuwa Spika.

3. Kura ya maoni

Kura ya maoni, au swali la kura ni aina ya demokrasia ya moja kwa moja. Katika kura za maoni, watu wana sauti ya moja kwa moja katika masuala yanayohusu umma.

Pande zinazohusika huwasilisha suala au pendekezo kwa umma. Wananchi wanapaswa kukubali au kukataa kwa wingi kupitia kura.

Mara nyingi, kura ya maoni huhusisha swali la ‘ndiyo au hapana’. Kura ya maoni nchini Kenya mara nyingi hushughulikia masuala ya marekebisho ya Katiba.

Sababu za kura ya maoni nchini Kenya

Masuala yanayohitaji kura ya maoni nchini Kenya ni pamoja na:

• mabadiliko ya muhula wa urais na Kifungu cha 10 kuhusu maadili na kanuni za utawala;
• Sura ya 4 kuhusu Mswada wa Haki;
• Malengo, kanuni, na muundo wa serikali iliyogatuliwa.
• (tembelea Vifungu 255, 256 & 257 vya Katiba ya Kenya).

4. Uchaguzi wa Kuondolewa Mamlakani

Uchaguzi wa Kuondolewa Mamlakani ni aina maalum ya uchaguzi chini ya Kifungu cha 104 cha Katiba. Unafanyika wakati wapiga kura hawajaridhika na wawakilishi wao waliowachagua.

Watu wanawasilisha ombi kwa Tume Huru ya Uchaguzi na Mipaka) wanapotaka kuwaondoa mamlakani wawakilishi wao waliochaguliwa.

Wawakilishi waliochaguliwa wanaoathiriwa na Uchaguzi wa Kuondolewa Mamlakani ni-

• Wabunge wa Baraza la Kitaifa;
• Wawakilishi wa Wanawake;
• Wanachama wa Seneti;
• Wawakilishi wa Wadi, wanaojulikana pia kama Wanachama wa Baraza la Kaunti.

Pale ambapo mjumbe atakapo ondolewa mamlakani, Tume Huru ya Uchaguzi na Mipaka inapaswa kutunga swali litakaloamuliwa katika Uchaguzi wa Kuondolewa Mamlakani.

Swali hapo juu linapaswa kutengenezwa kwa namna ya kuhitaji jibu “ndiyo” au jibu “hapana”.

Tume ya Uchaguzi inapaswa kutoa alama kwa kila jibu la swali la kuondolewa mamlakani.

Upigaji kura katika Uchaguzi wa Kuondolewa Mamlakani unapaswa kufanywa kwa kura ya siri.

Uchaguzi wa Kuondolewa Mamlakani unapaswa kuamuliwa na idadi ya wapiga kura wengi wanaopiga kura katika uchaguzi huo.

Iwapo Uchaguzi wa Kuondolewa Mamlakani utasababisha kuondolewa kwa mjumbe, Tume Huru ya Uchaguzi na Mipaka inapaswa kufanya uchaguzi mdogo katika kiwango kilichoathiriwa cha uchaguzi (Kaunti, Eneobunge au Wadi).

Mwanachama ambaye ameondolewa hazuiliwi kugombea katika uchaguzi mdogo unaoendeshwa katika kiwango cha uchaguzi kilichoathiriwa na kuondolewa kwake.

5. Uchaguzi wa Marudio

Uchaguzi wa Marudio hufanyika wakati hakuna mgombeaji urais:

• anapata asilimia 50 pamoja na kura 1 (50%+1) ya jumla ya kura halali zilizopigwa (zaidi ya nusu);
• amepokea zaidi ya asilimia 25 ya kura halali zilizopigwa katika angalau nusu ya kaunti zote nchini.

Ni mfumo wa raundi mbili ambao wapiga kura hutumia kumchagua mshindi mmoja. Wagombea wawili pekee kutoka raundi ya kwanza ya uchaguzi wa rais ndio wanaoendelea hadi raundi ya pili.

Wagombea hawa wawili wanapaswa kuwa na kura nyingi halali zilizopigwa katika awamu ya kwanza.

Katika Uchaguzi wa Marudio, mgombea atakayepata kura nyingi ndiye atatangazwa mshindi. Wapiga kura wanaweza amua kuunga mkono mgombea yeyote ikiwa mgombeaji wao hatafanikiwa baada ya raundi ya kwanza.

Wapiga kura wanaweza pia kuchagua mgombea tofauti katika Uchaguzi wa Marudio ikiwa watabadilisha mawazo yao kuhusu mgombea wao wa sasa.

6. Uchaguzi wa Mchujo wa Vyama

Uchaguzi huu hufanyika katika kiwango cha vyama vya kisiasa.

Madhumuni yake ni kutambua watu wanaotaka kuwania kuchaguliwa katika kila eneo la uchaguzi. Wagombea wa kuteuliwa kugombea nafasi hizi lazima wawe wanachama wa chama husika cha kisiasa.

“Mchujo wa Chama” maana yake ni utaratibu ambao chama cha kisiasa hutumia kuchagua wagombeaji wake kwa ajili ya uchaguzi.

Nchini Kenya, wanachama wa vyama vya kisiasa waliosajiliwa kihalali pekee ndio wanaowapigia kura wagombeaji ambao chama cha kisiasa kitawateua kwa nyadhifa mbalimbali za uchaguzi.

Kwa kawaida, uchaguzi huu hufanyika kabla tu ya uchaguzi mkuu.

Mchujo wa Vyama hufanyika kwa kufuata kanuni na taratibu za uteuzi za chama. Mgombea atakayepata kura nyingi zaidi hutangazwa kama mteule wa chama katika nafasi hiyo.

Iwapo ni mgombea mmoja pekee anayeomba kuteuliwa katika nafasi yoyote ya uchaguzi, hakuna Uchaguzi wa Mchujo wa Chama unapaswa kufanywa.

Baada ya kukamilika kwa Uchaguzi wa Mchujo wa Chama, maafisa wa chama walioidhinishwa wanapaswa kuidhinisha orodha ya waliopendekezwa na kuiwasilisha kwa Tume Huru ya Uchaguzi na Mipaka.

Orodha ya waliopendekezwa haiwezi kubadilishwa baada ya chama kuiwasilisha kwa Tume ya Uchaguzi.