Muundo wa Idara ya Mahakama nchini Kenya

Muundo wa Idara ya Mahakama nchini Kenya unajumuisha mahakama za mamlaka kuu na mahakama ndogo. Sura ya 10 ya Katiba ya Kenya inaanzisha Idara ya Mahakama kama chombo huru cha serikali.

Mamlaka ya kimahakama yanatokana na watu na yamo chini, na yatatekelezwa na, mahakama na mabaraza yaliyoundwa na au kwa mujibu wa Katiba.

Katika kutekeleza mamlaka ya mahakama, Idara ya Mahakama iko chini ya Katiba na sheria pekee na haitakuwa chini ya udhibiti au maelekezo ya mtu au mamlaka yoyote.

Idara ya Mahakama itakuwa mlinzi huru wa haki nchini Kenya. Jukumu lake kuu ni kutekeleza mamlaka ya mahakama iliyopewa na watu wa Kenya.

Idara ya Mahakama itatoa haki kwa mujibu wa Katiba na sheria nyinginezo. Itasuluhisha mizozo kwa haki ili kulinda haki na uhuru wa watu wote, na hivyo kuwezesha kufikia utawala bora wa sheria.

Muundo wa Idara ya Mahakama nchini Kenya

Daraja la mahakama nchini Kenya linajumuisha majaji wa mahakama za mamlaka kuu, mahakimu, maafisa wengine wa mahakama na wafanyikazi.

Mahakama za mamlaka kuu ni Mahakama ya Juu, Mahakama ya Rufani, Mahakama Kuu na mahakama zilizoanzishwa na bunge hapo chini.

Bunge litaanzisha, na kuamua mamlaka na kazi za, mahakama zenye hadhi ya Mahakama Kuu kusikiliza na kuamua mashauri yanayohusiana na¹–

• ajira na mahusiano ya kazi; na
• mazingira na utumiaji na ukaaji, na hatimiliki ya ardhi.

Mahakama ndogo zinajumuisha Mahakama za Hakimu, Mahakama za Kadhi, Mahakama za Kijeshi na mahakama nyingine yoyote au mahakama maalum ya eneo kama itakavyoanzishwa na Sheria ya Bunge, isipokuwa mahakama zilizowekwa kama inavyotakiwa na Kifungu cha 162 (2).

Bunge, kwa njia ya sheria litatoa mipaka, mamlaka na majukumu kwa mahakama ndogo.

Kwa hivyo, muundo wa Idara ya Mahakama nchini Kenya unajumuisha–

• Mahakama ya Juu;
• Mahakama ya Rufaa;
• Mahakama Kuu;
• Mahakama ya Ajira na Mahusiano Kazini;
• Mahakama ya Mazingira na Ardhi;
• Mahakama za Mahakimu;
• Mahakama za Kadhi;
• Mahakama ya Kijeshi; na
• Mahakama maalum zilizoanzishwa kwa Sheria ya Bunge.

Mahakama za mamlaka kuu nchini Kenya

Mahakama za mamlaka kuu nchini Kenya zinajumuisha Mahakama ya Juu, Mahakama ya Rufaa, Mahakama Kuu, Mahakama ya Ajira na Mahusiano Kazini na Mahakama ya Mazingira na Ardhi.

1. Mahakama ya Juu

Kifungu cha 163 cha Katiba ya Kenya kinaanzisha Mahakama ya Juu ambayo itakuwa na–

• Jaji Mkuu, ambaye ni rais wa mahakama hiyo;
• Naibu Jaji Mkuu, ambaye-
  • ni naibu wa Jaji Mkuu; na
  • ni makamu wa rais wa mahakama hiyo; na
• majaji wengine watano.

Mahakama nyingine zote, isipokuwa Mahakama ya Juu, zitafuata maamuzi ya Mahakama ya Juu.

2. Mahakama ya Rufani

Kifungu cha 164 cha Katiba ya Kenya kinaanzisha Mahakama ya Rufaa ambayo–

• itakuwa na idadi ya majaji ambao hawatapungua kumi na wawili kulingana na sheria za bunge; na
• inaundwa na kusimamiwa kulingana na ufafanuzi wa Sheria ya Bunge ².

Kutakuwa na Rais wa Mahakama ya Rufaa ambaye atachaguliwa na majaji wa mahakama ya Rufaa kutoka miongoni mwao.

3. Mahakama Kuu

Kifungu cha 165 cha Katiba ya Kenya kinaanzisha Mahakama Kuu ambayo–

• inajumuisha idadi ya majaji kama itakavyobainishwa na Sheria ya Bunge³; na
• imeundwa na kusimamiwa kulingana na Sheria ya Bunge⁴.

Kutakuwa na Jaji Kinara wa Mahakama Kuu ambaye atachaguliwa na majaji wa Mahakama Kuu kutoka miongoni mwao.

4. Mahakama ya Ajira na Mahusiano Kazini

Pia inajulikana kama Mahakama ya Viwanda. Mahakama hii itakuwa mahakama ya juu ya kumbukumbu yenye hadhi ya Mahakama Kuu.

Mahakama ya Ajira na Mahusiano Kazini itakuwa na–

• Jaji Kinara wa Mahakama; na
• idadi ya Majaji kama itakavyoamuliwa na kuajiriwa na Tume ya Huduma za Mahakama na kuteuliwa chini ya Ibara ya 166(1) ya Katiba.

Jaji Kinara atachaguliwa kwa kufuata utaratibu uliowekwa katika Ibara ya 165(2) ya Katiba.

Jaji Kinara atashika wadhifa huo kwa muda usiozidi miaka mitano na atastahili kuchaguliwa tena kwa muhula mmoja zaidi wa miaka mitano.

Jaji Kinara atakuwa na mamlaka ya usimamizi juu ya Mahakama ya Viwanda na atawajibika kwa Jaji Mkuu.

5. Mahakama ya Mazingira na Ardhi

Mahakama ya Mazingira na Ardhi itakuwa mahakama ya juu ya kumbukumbu yenye hadhi ya Mahakama Kuu.

Mahakama ya Mazingira na Ardhi itajumuisha Jaji Kiongozi na idadi ya Majaji kama Tume ya Utumishi wa Mahakama itakavyoamua mara kwa mara.

Jaji Kiongozi atachaguliwa kwa kufuata utaratibu uliowekwa katika Ibara ya 165(2) ya Katiba.

Jaji Kiongozi atahudumu kwa muda wa miaka mitano na hatastahili kuchaguliwa tena.

Jaji Kiongozi atakuwa na mamlaka ya usimamizi juu ya Mahakama ya Mazingira na Ardhi na atawajibika kwa Jaji Mkuu.

Mahakama Ndogo nchini Kenya

Mahakama Ndogo zinajumuisha–

• Mahakama za Hakimu,
• Mahakama za Kadhi,
• Mahakama za Kijeshi, na
• mahakama nyingine yoyote au mahakama ya eneo kama itakavyoanzishwa na Sheria ya Bunge, isipokuwa mahakama zilizowekwa kama inavyotakiwa na Kifungu cha 162 (2).
  • Mahakama ya Madai Madogo.

Mahakama ya hakimu itakuwa chini ya Mahakama Kuu na itaundwa ipasavyo inapoongozwa na hakimu mkuu, hakimu mkuu mwandamizi, hakimu mwandamizi, hakimu mkazi mwandamizi au hakimu mkazi⁵.

Mahakama ya Kadhi chini ya Ibara ya 170 ya Katiba itakuwa na Kadhi Mkuu na idadi, ikiwa si chini ya watatu, ya Kadhi wengine kama itakavyowekwa chini ya Sheria ya Bunge.

Mamlaka ya mahakama ya Kadhi yatawekwa tu kwenye uamuzi wa maswali ya sheria ya Kiislamu yanayohusiana na hadhi ya mtu binafsi, ndoa, talaka au mirathi katika mashauri ambayo wahusika wote wanakiri dini ya Kiislamu na kujisalimisha chini ya mamlaka ya mahakama za Kadhi.

Mahakama ya Kijeshi husikiliza kesi zinazohusisha watu wanaohudumu katika Jeshi chini ya Sheria ya Jeshi la Ulinzi la Kenya. Katika kesi ya shauri lolote, Mahakama ya kijeshi itajumuisha–

• Jaji Wakili ambaye atakuwa msimamizi. Jaji Wakili wa Mahakama ya Kijeshi atakuwa ni hakimu au wakili wa muda usiopungua miaka kumi aliyeteuliwa na Jaji Mkuu;
• angalau wanachama wengine watano, walioteuliwa na Msimamizi wa Mahakama ya Kijeshi ikiwa afisa anahukumiwa; na
• wanachama wasiopungua wengine watatu katika kesi nyingine yoyote.

Mahakama ya Madai Madogo huamua madai yasiyozidi shilingi milioni moja. Sheria ya Mahakama ya Madai Madogo huiweka Mahakama hii kama Mahakama ya chini.

Mahakama Maalum ni vyombo vilivyoanzishwa na Sheria za Bunge kutekeleza majukumu ya kimahakama au kama ya mahakama. Zinaongeza mahakama za kawaida katika usimamizi wa haki. Mahakama Maalum, hata hivyo, hazina mamlaka ya adhabu. Mahakama nyingi maaluum ziko chini ya usimamizi wa Mahakama Kuu.